Blog

Αρχαίες ρίζες της ευζωίας μέσα στο ιερό θέατρο

Ομιλία-επίδειξη της Λήδας Shantala στη διεθνή ημερίδα με τίτλο «Ευζωϊα - Η αρχαία σοφία στο σύγχρονο κόσμο»
στις 8.6.2019 στο θέατρο Θυμέλη

Εισαγωγή

Η έννοια της ευζωϊας στην παραδοσιακή Ινδία συνδέεται με την αποδοχή όλου του κύκλου της ύπαρξης, που περιλαμβάνει τόσο τη ζωή πάνω στη γη όπως και τη ζωή μετά το θάνατο, σε χώρους αιθερικούς, lokas. Ο κύκλος της ζωής μας σύμφωνα με τις βέδες και τη γιόγκα, συνδέεται με την αναγκαιότητα της προσωπικής εμβάθυνσης και της συνειδητοποίησης. Η γη και η γέννησή μας εδώ θεωρείται ως περίοδος μαθητείας μέσα στον εξελικτικό κύκλο της μεγάλης ζωής που περνάει διαδοχικά από γέννα σε θάνατο και από θάνατο σε γέννα. Ο κάθε άνθρωπος ενσαρκώνεται φέροντας μέσα του μνήμες και τάσεις.

Οι εμπειρίες αυτές λέγονται σάμσκαρας, αποτελούν ένα ψυχικό υπόστρωμα, προκαλούν ψυχοσωματικές εντάσεις και δημιουργούν πρότυπα σκέψης και δράσης που περιορίζουν τη συνειδητότητα και την αντιληπτικότητα μέσα στη σφαίρα του νου οδηγώντας σε μία ασυνείδητη επανάληψη δεδομένων.

Αυτό είναι το κάρμα, το πεπρωμένο, με την αρχαιοελληνική έννοια του όρου. Αυτό που έχει πραχθεί δια του λόγου, δια της σκέψεως και δια των πράξεων. Η συνειδητοποίηση αυτής της επανάληψης, το βάθεμα της σκέψης, η ωρίμανση της προσωπικότητας και η πνευματική ενατένιση, οδηγούν στη συνειδητοποίηση του ποιος είμαι σε βαθύτερες πνευματικές και λεπτοφυείς σφαίρες, πέρα από το τρισδιάστατο της καθημερινής εμπειρίας.

Για να οδηγήσουν τον άνθρωπο σε τέτοιες συνειδητοποιήσεις έχουν αναπτυχθεί φιλοσοφικές σχολές όπως η Ράτζα γιόγκα (Raja yoga), η σάμκυα (Samkhya), η βεντάντα (Vedanta), κ.α.. Εκτός από αυτές τις σχολές άσκησης και ενατένησης, η τέχνη έπαιζε πάντοτε έναν ρόλο αφύπνισης τόσο για τον καλλιτέχνη όσο και για το κοινό. Η ορχηστική είχε ανέκαθεν έναν ρόλο εκπαιδευτικό. Να καλλιεργεί τους αδαείς, να φωτίζει τους καλλιεργημένους και να ψυχαγωγεί τους σοφούς.

Ο ρόλος της τέχνης στη σωματική και νοητική υγεία με στόχο την ευζωϊα και την πνευματική αφύπνιση, έχει βαθιές ρίζες στην αρχαιότητα, σε πολλούς λαούς.

Στη σημερινή μου ομιλία επέλεξα να σας μιλήσω λιγότερο για το μονοπάτι της γιόγκα, και περισσότερο για την αρχαία ορχηστική τέχνη όπως αναπτύχθηκε στην Ελλάδα και την Ινδία, φωτίζοντας πτυχές και ομοιότητες, που συχνά είναι άγνωστες στους σημερινούς δυτικούς.

Η αρχαιοελληνική ορχηστική και το αρχαίο Ινδικό χοροθέατρο Νάτυα

Μελική, λυρική και χορική ποίηση, (δηλαδή μουσική, ποίηση και χορός) ήταν τα αναπόσπαστα μέρη της τέχνης που οι Αρχαίοι ονόμαζαν «Μουσική», δηλαδή η τέχνη των μουσών.

Η τέχνη της «μουσικής» είναι σχεδόν ταυτόσημη με τη σανσκριτική «Natya»

Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει, στην «Ποιητική» του, ότι η ορχηστική προέρχεται από τα ιερά δρώμενα, και ότι ο χορός είναι η απαρχή του θεάτρου.

Τόσο οι αρχαίοι Έλληνες όσο και οι Ινδοί τιμούσαν και απολάμβαναν το χορό με παραπλήσιους τρόπους. Και για τους δύο αυτούς πολιτισμούς, η τέχνη, συνδεδεμένη με τα μυστήρια, κατέχει μεγάλες θεραπευτικές ικανότητες εξαγνισμού, τόσο για τον καλλιτέχνη όσο και για το κοινό.

Στην αρχαία Ελλάδα, το θέατρο ήταν το μέσον για να μεταδοθεί το ευαγγέλιο του Διονύσου. Ο Διόδωρος τονίζει τις σχέσεις του Διονύσου με το θέατρο και θεωρεί τους επαγγελματίες του θεάτρου διονυσιακούς ιερείς.

Ο Χορός στην αρχαία Ελλάδα - Η Τέχνη των Μουσών

Ο Πλάτωνας θεωρεί το χορό ως εξέλιξη της μίμησης των λέξεων μέσω της «χειρονομίας».

Οι Μούσες, είχαν το μερίδιό τους στη μορφοποίηση του χορού. Η Μούσα Ερατώ χορεύει με τα πόδια και το πρόσωπό της. Η Μούσα Πολύμνια εκφράζει τα πάντα με τα χέρια της και μιλάει μέσα από χειρονομίες.

Η εκπαίδευση στην αρχαία Ελλάδα έδινε ιδιαίτερη βαρύτητα στο χορό. Οι Έλληνες όχι μόνο λάτρευαν τους θεούς μέσω του χορού, αλλά πολεμούσαν χορεύοντας και τιμούσαν με το χορό όλες τις δραστηριότητες της ζωής τους από τη γέννηση έως το θάνατο.

Ο Σωκράτης -που κι ο ίδιος χόρευε το Μέμφη- έλεγε : “Ο χορός διαμορφώνει έναν ολοκληρωμένο πολίτη”.

Αυτοί που είναι ικανοί να τιμήσουν αποτελεσματικά τους θεούς μέσω του χορού είναι και οι καλύτεροι πολεμιστές. Ο χορός δίνει στο σώμα τις σωστές του αναλογίες.

Οι δείξεις

Η «δείξις», στην τέχνη της «μουσικής» υποδηλώνει έναν λεπτομερειακό κώδικα από συμβολικές κινήσεις των χεριών, τις «χειρονομίες», τους «νόμους των χεριών». Ο αρχαιοελληνικός αυτός κώδικας συμβολικών χειρονομιών είναι παρόμοιος μ΄αυτόν που έχει αναπτύξει η ινδική τέχνη, τα hastas ή mudras.

Δυστυχώς η ελληνική τέχνη των μουσών χάθηκε, ενώ η ινδική τέχνη ζει, συνδέοντάς μας με την αρχαία σοφία και τη διφυή φύση της τέχνης, ως θεραπευτικής μεθόδου και ως μέσου προσωπικής ανάπτυξης και ευζωϊας.

Ο Χορός στην Ινδία – Το Nάτυαμ

Χορός, μουσική και θέατρο, αποτελούσαν στην αρχαία Ινδία τις τρεις πτυχές της ίδιας τέχνης, «Νάτυαμ». Ο Μπάρατα Νάτυαμ είναι ένας αρχαίος θεατρικός χορός που άνθισε στο νότο της Ινδίας, κυρίως στην περιοχή Tamil Nadu. «Νάτυαμ» σημαίνει τέχνη και «Μπάρατα» άνθρωπος. Θα μπορούσε να μεταφραστεί στα ελληνικά ως «η τέχνη των ανθρώπων».

Επί δύο χιλιετηρίδες χορευόταν μέσα στους ναούς από ιέρειες (τις ντεβαντάσι) και μόνο τα τελευταία 70 χρόνια η τέχνη αυτή παρουσιάζεται στη σκηνή.

Παντρεύει το ρυθμό και τη χορευτική δυναμική, με τη μελωδία και την ποιητική έκφραση των «χειρονομιών», σε συνδυασμό με την έκφραση του προσώπου.

Rasa

Η μεταβίβαση ενός συναισθήματος από τον καλλιτέχνη στο κοινό και η επικοινωνία που αναπτύσσεται μεταξύ τους, δημιουργούν μία αισθητική εμπειρία απόλαυσης, το ράσα, που έχει αξία πνευματικής τροφής και είναι ο στόχος αυτής της τέχνης.

Η τέχνη της έκφρασης των συναισθημάτων ενός ποιητικού κειμένου ονομάζεται αμπίναγια (abhinaya). Αποτελείται από τις εκφράσεις του προσώπου και τη γλώσσα των χεριών (hastas ή mudras).

Παρόμοια στην αρχαιοελληνική ορχηστική, ο χορευτής σκιαγραφούσε διαφορετικούς χαρακτήρες εξέφραζε συναισθήματα και ο στόχος ενός τέτοιου θεάματος ήταν η κάθαρση και το γνώθι σ’ αυτόν.

Nava Rasas

Θα σας παρουσιάσω τα εννέα βασικά συναισθήματα, έτσι όπως παρουσιάζονται στα αρχαία εγχειρίδια του χορού, τα λεγόμενα «Νάβα ράσα». Οι εννέα βασικές συγκινησιακές καταστάσεις, γύρω από τις οποίες δομούνται όλες οι αποχρώσεις των ψυχολογικών διακυμάνσεων.

1. sringara αγάπη/έρωτας (έρωτας για το άλλο φύλο, αγάπη για παιδιά ή/και ζώα, αγάπη & ευλάβεια για το Θείο)
2. karunia(m) συμπόνοια
3. vira(m) θάρρος, ηρωισμός
4. bibatsa(m) απέχθεια
5. hassya(m) περιφρόνηση, περίγελως
6. adbutha(m) θαυμασμός, κατάπληξη
7. raudra(m) θυμός
8. baya(m) φόβος
9. shanta ειρήνη, γαλήνη: αυτή δεν είναι συγκίνηση ή συναίσθημα αλλά απουσία συγκίνησης

Η γλώσσα των χεριών στην αμπίναγια

Η γλώσσα των χεριών είναι μια κωδικοποιημένη δακτυλική αλφάβητος 52 διαφορετικών χειρονομιών (hastas ή mudras).

Οι όμορφες κινήσεις των δακτύλων στα καθαρά χορευτικά κομμάτια, είναι απλώς η συμβολή των χεριών στο χορό. Στα αφηγηματικά όμως μέρη οι κινήσεις αποκτούν νόημα και παίζουν το ρόλο των λέξεων. Έτσι με αυτό το χορό διηγούμαστε ιστορίες χρησιμοποιώντας τη γλώσσα των χεριών. Και όπως σε όλες τις γλώσσες υπάρχουν τα φωνήεντα και τα σύμφωνα, έτσι και εδώ έχουμε έναν κώδικα απόλυτα επεξεργασμένο που αποτελείται από 28 κινήσεις του ενός χεριού, 24 κινήσεις των δύο χεριών και άπειρους συνδυασμούς.

Έκφραση και χειρονομίες στην αρχαία Ελλάδα

Για τους αρχαίους Έλληνες αυτός ο μη-λεκτικός κώδικας επικοινωνίας ήταν μεγάλης θεραπευτικής και ψυχικής σημασίας. Πολλοί συγγραφείς έχουν περιγράψει γλαφυρά αυτή τη «σιωπηλή γλώσσα» των χεριών:

[…] δάχτυλα φωνήν έχοντα
[…] πολύτροπα δάχτυλα πάλλων
[…] σκιρτήματα χειρών

Ο Λεσβώναξ, φημισμένος συγγραφέας από τη Μυτιλήνη, αποκαλούσε τους καλλιτέχνες «χειροσοφούς» γιατί κατείχαν μια σοφία, έλεγε, που μπορούσε να μεταδοθεί μόνο μέσω των χεριών.

[…] Ακούω άνθρωπε α ποιείς, ουχ ορώ μόνον,
αλλά μοι δοκοίς ταις χερσίν αυτές λαλείν.

(ακούω άνθρωπε όσα κάνεις, όχι μόνον σε βλέπω, αλλά μου φαίνεσαι πως μιλάς με τα ίδια σου τα χέρια).

Πίστευαν ότι έχει τόση δύναμη η σοφία των χεριών, ώστε ο θεατής να γίνεται καλύτερος μετά από την παρακολούθηση ενός θεάματος. Η όρχηση ήταν επιστήμη παραστατική, που φανέρωνε τα μη φαινόμενα. Ο Πλούταρχος έλεγε ότι η «δείξις» (χειρονομία) δεν πρέπει να είναι μιμητική αλλά δηλωτική: «δηλωτική αληθώς των υποκειμένων».

Επίδειξη hastas

Kινήσεις του ενός χεριού στα σανσκριτικά όπως μεταδίδονται από δάσκαλο σε μαθητή μέχρι σήμερα:

Pataka, stripatako, ardhapataka, karterimukaha
mayurakyo, ardhachandrashtra, arala, shukatundakaha
mushtishcha, shikarakyaschcha, kapita, katakamukaha
suchi, chandrakala, padmakosha, sharpashirastata
mirgashisrxha, simhamukaha, kangulashcha, alapadmakaha
chaturo, brahmarashchaiva, hamsassio, hamsapakshakaha
sandamsho, mukulashchaiva,tamrachudra, trishulakaha

Επίδειξη συνδυασμών hastas

Συνδυασμοί διαφόρων hastas μαζί με έκφραση συναισθημάτων:

• Με την κίνηση tripataka μπορούμε να δείξουμε τον κορμό ενός δέντρου. Τα κλαδιά. Τη φωτιά. Το περιστέρι.
• Με την κίνηση alapadma μπορούμε να δείξουμε τον ανθισμένο λωτό. Το πρόσωπο. Την ομιλία. Το ολόγιομο φεγγάρι.
• Με το συνδυασμό brahmari και alapadma, μιά μέλισσα που τρυγάει το νέκταρ ενός λουλουδιού.
• Με το συνδυασμό shikara, katakamuka, simhamukaha, hamsassio δείχνουμε το ελάφι που το λαβώνει ο κυνηγός και πεθαίνει.

Παρουσίαση Χορευτικού κομματιού (Baja Mana)

Χορευτικό κομμάτι, λατρευτικό, όλο συναίσθημα, αφιερωμένο στον ημίθεο Ράμα, που συμβολίζει την ψυχική ωριμότητα, την εντιμότητα, την πραότητα και την ορθή σκέψη. Αναφέρεται σε δύο μύθους σύμφωνα με τους οποίους το άγγιγμα του ποδιού του Ράμα προκάλεσε αλλαγές, μεταμόρφωση. Υποδηλώνεται έτσι η δυνατότητα της πνευματικής μεταμόρφωσης και απελευθέρωσης από τους νοητικούς περιορισμούς της ύλης.

Η πρώτη ιστορία αναφέρεται στη δημιουργία του Γάγγη.

Μια φορά, ο άρχοντας των δαιμόνων ο Μπάλι (Bali) είδε να τον πλησιάζει ένας νάνος. «Τι θέλεις»; του λέει. «Να, τίποτα βασιλιά μου, 3 πόδια γης» «Μπορείς να τα έχεις» του λέει ο βασιλιάς. Και για να κλείσει τη συμφωνία σύμφωνα με το έθιμο της εποχής, του έπλυνε τα πόδια. Και τότε έγινε ένα θαύμα. Από το πόδι του νάνου που δεν ήταν άλλος από το Ράμα, άρχισε να τρέχει νερό που έγινε ορμητικό ποτάμι, απειλώντας τη γη. Τότε ο Σίβα σταμάτησε το χείμαρρο μέσα στα πυκνά μαλλιά του και από τις σταγόνες που έπεσαν πάνω στη γη δημιουργήθηκε ο Γάγγης .

Στην επόμενη ιστορία γίνεται αναφορά στην αναγκαιότητα ανάπτυξης της διάκρισης και τη δυνατότητα της εσωτερικής μεταμόρφωσης.

Έζησε κάποτε ένας σοφός που είχε αναπτύξει μεγάλες μαγικές δυνάμεις, ο Γκάουταμα (Gautama). Ο Γκάουταμα είχε για γυναίκα του την πανέμορφη Αχάλια (Ahalya). Μια μέρα, ο ΄Ιντρα, ο βασιλιάς των θεών, είδε την Αχάλια και μαγεύτηκε. Για να την κατακτήσει αποφάσισε να μεταμορφωθεί. Πήρε λοιπόν τη μορφή του άνδρα της του Γκάουταμα και αφού την ξεγέλασε την παρέσυρε στην καλύβα. Την ώρα που άρχισε να βραδιάζει ο Γκάουταμα επέστρεψε στο σπίτι του. Μόλις είδε τη γυναίκα του στην αγκαλιά του ΄Ιντρα (Indra) οργίστηκε και την καταράστηκε να γίνει πέτρα. Όπως και έγινε. Πέρασαν πολλά χρόνια. Μια μέρα καθώς ο Ράμα (Rama) περπατούσε μέσα στο δάσος σκόνταψε πάνω στην πέτρα και το άγγιγμα του ποδιού του έκανε το θαύμα. Η Αχάλια ζωντάνεψε και πάλι.

Επίλογος – Η αναγκαιότητα της ιερής τέχνης στην κοινωνία

Έχει θέση η ιερή τέχνη στη σημερινή κοινωνία; Πιστεύω πως ναι. Πιστεύω πως είναι αναγκαία σήμερα περισσότερο παρά ποτέ.

Στις μέρες μας, μαζί με το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης, βλέπουμε τη διαστρέβλωση και τον εξευτελισμό πολιτισμικών και ηθικών αξιών, καθώς και τη διάδοση ανούσιων και άνευ αξίας πληροφοριών από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης αλλά και από τις θεατρικές σκηνές.

Ο καθρέφτης της παγκοσμιοποιημένης εποχής αντανακλά το είδωλο της ελλιπούς ακεραιότητας και ταυτότητας μας ως άνθρωποι και ως πολίτες μιας χώρας με τόσο πλούσια πολιτισμική κληρονομιά.

Ο ρόλος της Natya, της τέχνης, ως τρόπος εκπαίδευσης, εξύψωσης και πνευματικής ολοκλήρωσης σήμερα βρίσκεται σε κίνδυνο. Όπως έγραψε ο μεγάλος θεατρικός δάσκαλος Κονσταντίν Στανισλάφσκι (1863-1938) «το θέατρο έχει τη δύναμη να κατευνάζει ή να διαφθείρει το κοινό».

Ως καλλιτέχνης και ως άνθρωπος, νοιώθω την επείγουσα ανάγκη να διαφυλάξω τις σπουδαίες πηγές της ανθρωπότητας. Ως απάντηση στον ολέθριο χείμαρρο του «ωμού» υλισμού, οι τέχνες του χορού και του θεάτρου θα πρέπει να ξαναβρούν τον αρχικό τους σκοπό και τη λειτουργία τους και να ξαναγίνουν φορείς πολιτισμού με νόημα και ουσία.

Το θέατρο και ο χορός πρέπει να θυμηθούν και να αναγνωρίσουν και πάλι τη δύναμη ίασης που διαθέτουν. Να παίξουν και πάλι τον αρχαίο ρόλο τους, εξυψώνοντας το κοινό, από τα επουσιώδη στην οικουμενική και πνευματική διάσταση, οδηγώντας έτσι τους ανθρώπους σε ευζωϊα.

Λήδα Shantala